INDOEUROPEJSKA RODZINA JĘZYKOWA

Na podstawie: Aleksaner Szulc "Historia Języka Niemieckiego"

Należące do niej języki wywodzą się według wszelkiego prawdopodobieństwa ze wspólnego prajęzyka, którym posługiwały się koczownicze plemiona, określane przez naukę jako indoeuropejskie, aż do jego rozpadu w trzecim tysiącleciu p.n.e. Z tego początkowo mniej lub więcej jednolitego narzecza wydzieliły się z biegiem stuleci, dzięki pogłębianiu się różnic gwarowych poprzez rozrost terytorialny oraz kontakty z innymi językami odrębne grupy dialektów, coraz bardziej się różnicujące. Mimo to języki należące do tych grup są ze sobą genetycznie spokrewnione, tzn. że wykazują daleko idące podobieństwa w zakresie podstawowych struktur gramatycznych oraz podstawowego zasobu wyrazów. Przyjmując jako kryterium podziału liczbę wspólnych cech lingwistycznych, możemy grupy te podzielić na bliższe sobie i dalsze tak pod względem językowym, jak i rozmieszczenia terytorialnego. Są to:

A. Na terenie Europy lub stąd się wywodzące:

(a) Grupa grecka, reprezentowana przez język starogrecki, wykazujący dwie podgrupy, a mianowicie zachodniogrecką z dialektami: północno-zachodnio-greckim i doryckim(w Grecji środkowej) oraz podgrupę wschodniogreckąz dialektami attyckim i jońskim, jak również beoc- kim i arkadyjsko-cypryjskim. Tym ostatnim posługiwano się na Cyprze i w centralnej części Peloponezu. Z historycznego punktu widzenia najważniejszym dialektem grupy greckiej był w starożytności dialekt attycki, którym mówiono w Atenach. Dialekt ten stał się w IV i II w. p.n.e. językiem ponaddialektalnym, używanym na terenie całej Grecji (tzw. koinś lub greka okresu hellenistycznego). Język koinś stał się podstawą języka średniogreckiego, używanego w państwie bizantyjskim. Z niego też wywodzą się, z nielicznymi wyjątkami, dialekty współczesnego języka greckiego.

(b) Grupa italska. Językami tej grupy posługiwały się ludy italskie, przybyłe na Półwysep Apeniński w II tysiącleciu p.n.e. spoza Alp. Wśród języków tych rozróżniamy dwie podgrupy: osko-umbryjską oraz latyńsko-faliską. Z biegiem czasu należący do grupy latyńskiej język łaciński, którym mówiono w Rzymie i jego okolicach, wyparł pozostałe języki italskie. Z języka tego wyłoniły się pod koniec panowania Rzymu różne dialekty prowincjonalne, z których począwszy od średniowiecza rozwinęły się tzw. języki romańskie: włoski, francuski, prowansalski, hiszpański, kataloński, portugalski, retoromański (zwany też ladyńskim, używany do dziś we Włoszech w regionie Friuli, na terenie obecnej prowincji Gorizia i Udine, w południowym Tyrolu oraz na terenie Szwajcarii w kantonie Graubiinden), rumuński, sardyński (na wyspie Sardynia) oraz wymarły pod koniec XIX w. dalmacki (w dzisiejszej Chorwacji i Czarnogórze).
Język oskijski znamy z około 200 inskrypcji pochodzących z ostatnich 2 wieków p.n.e., podczas gdy język umbryjski utrwalony został na tzw. tablicach iuguvińskich (od rzymskiego miasta Iuguvium, obecnie Gubbio, gdzie te pochodzące z lat 300-70 p.n.e. 7 tablic znaleziono w roku 1444). Pozostałe dialekty italskie zachowały się jedynie w kilku napisach. Doskonale natomiast zachowało się obfite piśmiennictwo w języku łacińskim i to już począwszy od ok. roku 200 p.n.e. Obok licznych tekstów w języku literackim zachowały się też inskrypcje w łacińskim języku ludowym (tzw. łacina wulgarna), który stanowił punkt wyjścia dla języków romańskich.

(c) Grupa celtycka z podgrupami: galijską, goidelską i brytańską. Językiem galijskim posługiwali się Celtowie zamieszkujący w ciągu ostatnich wieków p.n.e. Galię, północną Italię oraz część Hiszpanii. Język ten, znany jedynie z krótkich inskrypcji oraz zapisów imion własnych i nazw topograficznych przez autorów rzymskich został po podboju terenów celtyckich przez Rzymian całkowicie wyparty przez łacinę. Na podgrupę goidelską składają się języki tych plemion celtyckich, które ok. 1000 p.n.e. zasiedliły wyspy brytyjskie. Reprezentują ją dziś języki: irlandzki (w Republice Irlandii), szkocki (w północnej Szkocji na wyspach Hebrydach) oraz praktycznie dziś już wymarły język mański (na wyspie Man).
Grupę brytańską stanowią języki: walijski (w Walii), kornwalijski lub kornijski (w Kornwalii; wymarły w XVIII w.) oraz bretoński (w północnej Francji). Ten ostatni dostał się w V-VI w. n.e. na kontynent europejski wraz z ludnością celtycką, która po opanowaniu Brytanii przez zachodniogermańskie plemiona Anglów i Sasów wyemigrowała do północnej Francji. W chwili obecnej tylko język walijski posiada znaczniejszą liczbę użytkowników. Język irlandzki, mimo usilnych starań ze strony rządu irlandzkiego, aby uczynić go przynajmniej równouprawnionym językiem państwowym obok angielskiego, coraz bardziej wypierany jest przez ten ostatni.
Grupa germańska dzielona jest zwykle na północno-, wschodnio- i zachodniogermańską. Grupa północna posiada dwie podgrupy, a mianowicie wschodnioskandynawską (wschodnionordyjską) z językiem szwedzkim, fenno-szwedzkim, używanym przez obywateli fińskich pochodzenia szwedzkiego, duńskim, oraz na podgrupę zachodnioskan- dynawską (zachodnionordyjską), do której należą języki: norweski (występujący w dwóch równouprawnionych wariantach literackich — riksmal/bok- mal oraz landsmál/riynorsk), islandzki i farerski. Grupę zachodnią tworzą języki: angielski, niemiecki, fryzyjski (używany na terenie Holandii i na należących do RFN Wyspach Fryzyjskich), niderlandzki (na terenie Holandii i płn. Belgii) oraz afrikaans (używany w Republice Południowej Afryki dawny kolonialny język niderlandzki, dziś równouprawniony z angielskim) . Z języków grupy wschodniej, do której zalicza się m.in. zamieszkałe pierwotnie na terenie Skandynawii plemiona Gotów, Burgundów i Wandalów, żaden nie zachował się po dzień dzisiejszy w postaci mówionej. Ich znajomość czerpiemy z zabytków piśmiennictwa, z których najobszerniejszym jest tłumaczenie Pisma Świętego pióra biskupa wizygockiego Ulfilasa , zachowane w odpisach z V-VII w.

(d) Grupa słowiańska, rozpadająca się na trzy podgrupy: (a) za- chodniosłowiańską, reprezentowaną dziś przez języki: polski, czeski, łużycki i słowacki, (b) wschodniosłowiańską z językami: rosyjskim, ukraińskim i białoruskim oraz (c)południowosłowiańską, do której należą języki: serbo-chorwacki, bułgarski, macedoński oraz słoweński.

(e) Grupa bałtycka z dzisiejszymi językami litewskim i łotewskim oraz wymarłym w XVII w. staropruskim. Grupa ta, jako dość blisko spokrewniona z grupą języków słowiańskich, bywa niekiedy łączona z nimi w jedną grupę bałto-słowiańską.

(f) Grupa iliryjska, reprezentowana przez wymarły na początku n.e. ezyk iii ryj ski i jego dialekty. Językiem tym mówiono w I tysiącleciu p.n.e. w zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego na terenach obecnej Jugosławii Albanii. Podbici przez Rzymian Ilirowie ulegli szybkiej romanizacji. Według niektórych teorii są oni przodkami Albańczyków. Z językiem iliryjskim spokrewnione są dialekty mesapijskie, którymi mówiono w ok. VIII w. italskich prowincjach Apulii i Kalabrii. Niektórzy wiążą też z tą grupą język wenetyjski, który do początku n.e. rozpowszechniony był na północno-wschodnim krańcu Italii.

(g) Grupa tracko-frygijska, której tereny znajdowały się w I tysiącleciu p.n.e. na Półwyspie Bałkańskim między Morzem Czarnym, Egejskim i pasmem gor Bałkan. Język tracki zachował się tylko fragmentarycznie w nielicznych nskrypcjach, podobnie jak i spokrewniony z nim język frygijski, którego nosiciele przybyli ok. 1200 p.n.e. z Tracji lub Macedonii na teren Azji Mniejszej, gdzie przyczynili się do zniszczenia państwa Hetytów. Wymarły na początku n.e. język frygijski znamy jedynie z ponad 100 różnorodnych "opisów, znalezionych w zachodniej części Azji Mniejszej.

(h) Grupa albańska, reprezentowana przez dwa dialekty: toskijski i gegijski. Język albański uważano dawniej za należący do grupy iliryjskiej (patrz powyżej). Obecnie wielu uczonych skłonnych jest uważać go za pokrewny grupie tracko-frygijskiej.

B. Na terenie Azji:

(a) Grupa indoirańska, nazywana dawniej aryjską lub indoaryjską. Mówiące językami indoirańskimi plemiona zajęły przed ponad trzema tysiącami lat tereny dzisiejszego Iranu, Pakistanu, Bangladeszu oraz Indii. Języki te rozpadają się na dwie podgrupy: (a) indyjską i (b) irańską. Najstarszym zabytkiem językowym grupy indyjskiej jest tzw. Rigweda („wiedza hymnów”), czyli zbiór hymnów, zawierający poematy kosmologiczne, napisane przed rokiem 1000 p.n.e. Pierwsze zapisy Rigwedy nie zachowały się. Jednakże zawarte w niej hymny, jak również i pozostałe Wedy, czyli zbiory pieśni religijnych, opisy obrzędów, obyczajów i traktaty filozoficzne okresu bramińskiego, przekazywane były ustnie. Ponieważ uważano je za święte, dbano, aby nie zniekształcać ich wymowy ani formy, co pozwoliło przekazywać je z pokolenia na pokolenie w niezmienionej postaci, pomimo iż żywy język zmieniał się nieustannie, dzięki czemu Wedy stawały się z czasem coraz mniej zrozumiałe. Dlatego też zaczęto redagować do nich językoznawcze komentarze oraz sporządzano gramatyki, z których nowe pokolenia kapłanów uczyły się, jak należy właściwie interpretować święte hymny. Efektem tej pracy była szczegółowo opisana i ujęta w reguły postać języka pisanego zwana sanskrytem (staroindyjskie sams-krta-m 'uporządkowane, ozdobione’), charakterystyczna dla kultury bramińskiej Indii.
W języku sanskryckim powstała obfita literatura filozoficzna, religijna, prawnicza, przyrodnicza i medyczna oraz utwory literatury pięknej, jak np. eposy ludowe Mahabharata (ok. 400 p.n.e. — 400 n.e.) czy Rdmayana (ok. 300 p.n.e.). Sanskryt pełni po dzień dzisiejszy na Półwyspie Indyjskim funkcję języka nauki. W Republice Indii zaliczony został do czternastu oficjalnych języków urzędowych. Dla okresu przed naszą erą odróżniamy dwa etapy rozwoju języka indyjskiego: (a) język Wed, czyli sanskryt wedyjski (ok. 1200-800 p.n.e.) oraz sanskryt klasyczny (do 400 p.n.e).
Staroindyjskie języki mówione nie zachowały się. Dopiero w okresie średnioindyjskim (do V w. n.e.) niektóre z nich stały się językami literackimi. Należą tu m.in. język pali („język tekstów”), który znamy z obszernego kanonicznego zbioru tekstów buddyjskich. Język ten jest po dziś dzień w użyciu wśród buddystów na wyspie Ceylon), oraz tzw. prakryty, czyli różne postaci pisanego języka średnioindyjskiego, którym posługiwała się ludność Indii w okresie od ok. V w. p.n.e. do X w. n.e.
Ze średnioindyjskich języków mówionych rozwinęły się natomiast począwszy od roku 1000 n.e. współczesne języki indyjskie. Są to: (a) w Republice Indii: hindi (pisany pismem devanagari, używanym w tekstach sanskryckich), bangali (w Bengalu Zachodnim), oriya (w stanie Orisa we wschodniej Indii), assami (w stanie Asam w północno-wschodniej części Indii), marathi (w stanie Maharasztra), gudżarati (w stanie Gudżarat zachodniej Indii), pańdżabi (w Pendżabie), kaśmiri (w stanach Dżammu i Kaszmir); (b) w Pakistanie: urdu (pisany pismem arabskim); (c) w Bangladeszu: ban gali; (d) w Sri Lance: singaleski; (e) w Nepalu: nepali.
Język staroirański rozpadł się na dwa dialekty: awestyjski i staroperski. Nazwa awestyjski pochodzi od Awesty, świętej księgi kultu Zoroastry, której najstarsze poematy pochodzą z ok. roku 600 p.n.e. Natomiast język staroperski znamy z inskrypcji powstałych za panowania Dariusza (521-486 p.n.e.) i Kserksesa (486-465 p.n.e.). Najstarsza inskrypcja w języku staroperskim została odnaleziona wykuta w skale na wysokości kilkudziesięciu metrów we wsi Behistun w Iranie przy drodze wiodącej w starożytności z Babilonu do Ektabany. Napis zawiera obok języka staroperskiego również jego tłumaczenie na język akadyjski (język asyryjsko-babiloński należący do grupy języków wschodniosemickich) i elemicki (język niesemicki i nie- indoeuropejski, zaliczany do grupy języków tzw. azjanickich, pokrewny językowi sumeryjskiemu). Inskrypcje te zapisane zostały pismem klinowym, co umożliwiło jego rozszyfrowanie.
Język średnioirański rozpada się na kilka dialektów: (a) pehlewi, czyli średnioperski (ok. 300-900 n.e.), sogdyjski na wschodzie i scytyjski na północy. Współcześnie rozróżniamy następujące języki irańskie: baluczi (w zachodnim Pakistanie), pasz to, czyli afgański (w Afganistanie pisany pismem arabskim), nowoperski (w Iranie, pismo arabskie), kurdyjski (w zachodnim Iranie oraz w Turcji), osetyjski (na północnym Kaukazie w Północnoosetyjskiej ASSR oraz Południowoosetyjskim Okręgu Autonomicznym), tadżycki (w Tadżyckiej SRR; w okresie radzieckim pismo arabskie zastąpiono grażdanką).

(b) Grupa armeńska (ormiańska). Plemiona mówiące językiem armeńskim osiedliły się na kilka wieków p.n.e. na południowym Kaukazie oraz w dzisiejszej zachodniej Turcji. Zabytki piśmiennicze w tym języku pochodzą z V w. n.e. Są to niemal wyłącznie tłumaczenia chrześcijańskich tekstów religijnych. Język tych tekstów określa się jako staroarmeński lub armeński klasyczny. Utrzymał się on w charakterze języka literackiego w niemal niezmienionej postaci aż po wiek XIX.
Współczesne dialekty języka nowoarmeńskiego dzielą się na dwie podgrupy: (a)wschodnioarmeńskie(w Armeńskiej SRR, częściowo w Gruzińskiej i Azerbejdżańskiej SRR oraz w północno-wschodnim Iranie), (b) zachodnioarmeńskie (na terenie Turcji). Język armeński wykazuje znaczną ilość zapożyczeń oraz wpływów obcych, zwłaszcza ze strony języka irańskiego. Są one tak znaczne, iż w XIX w. podejmowano próby zaliczenia języka armeńskiego do grupy irańskiej. Inni ięzykoznawcy wiążą język armeński z mało poświadczonym językiem frygijskim.

(c) Grupa hetycka. Język hetycki był w użyciu ok. 2000 lat p.n.e. w państwie Hetytów usytuowanym w środku Azji Mniejszej. Język ten znamy ze znalezionych koło wsi Bogazkój (ok. 150 km na wschód od Ankary) ok. 10000 tabliczek glinianych zapisanych pismem klinowym w języku hetyckim, których odczytanie i opublikowanie w roku 1917 przez czeskiego uczonego Bedricha HroznŸ’EGO umożliwiło poznanie historii i obyczajów tego ludu. Odkrycie języka hetyckiego ma wielkie znaczenie dla prac nad rekonstrukcją (por. II/3) języka praindoeuropejskiego, jako że jego zabytki piśmiennicze są obok greckiego pisma linearnego B najstarszymi utrwalonymi w piśmie formami języka należącego do grupy indoeuropejskiej. - Niektórzy uczeni, biorąc pod uwagę archaiczność języka hetyckiego, traktują go nie jako wywodzący się z języka praindoeuropejskiego, lecz za język mu równorzędny. Dlatego też proponują dla tego języka określenie indohetycki. Jednakże odkrycie starogreckiego pisma linearnego B, pochodzącego z tego samego okresu co zapisy hetyckie, spowodowało zarzucenie tej koncepcji.

(d) Grupa tocharska. Język tocharski znamy ze znalezionych na początku XX w. w Turkiestanie chińskim, a pochodzących z V-VII w. n.e. tekstów napisanych odmianą indyjskiego pisma brahmi. Język ten wykazuje 2 dialekty: (a) wschodniotocharski, zwany też agnijskim lub tochars- kim A, oraz (b) zachodniotocharski, czyli tocharski B. O ludności, która posługiwała się językiem tocharskim, nic nie wiadomo. Również informacje uzyskane z tekstów tocharskich nie wnoszą wiele światła. Był to w każdym razie język indoeuropejski grupy kentum (por. II/3.1.4.), wykazujący pewne zbieżności z językami grupy italskiej i armeńskiej, choć również z należącymi do grupy satem językami bałto-słowiańskimi i irańskimi. Nie brak w nim też cech nieindoeuropejskich (np. aglutynacja). Słownictwo języka tocharskiego wykazuje znaczną ilość wpływów obcych.